Bilans grabieży dzieł sztuki dokonany przez Niemców na ziemiach polskich (obejmujący tylko zbiory udokumentowane) jest ogromny. Nie sposób przedstawić go dokładnie w ramach jednego artykułu, a nawet jednej książki. Skupiamy się na jednej tragicznej historii - niewyjaśnionej zbrodni i grabieży dzieł sztuki ze zbiorów Abe Gutnajera, jednego z największych polskich antykwariuszy i kolekcjonerów dzieł sztuki II RP.
Antykwariusz w getcie
- Sprowadził do Polski z Paryża, Wiednia, Monachium i Berlina obrazy Chełmońskiego, Boznańskiej, Aleksandra Gierymskiego - wylicza prof. Eleonora Jedlińska, historyk sztuki z Wydziału Filozoficzno-Historycznego UŁ.
W 1917 roku w Berlinie, na aukcji, kupił Portret czytającego mężczyznyPietera de Grebbera. W 1924 roku w Wiedniu zakupił obrazy z kolekcji hr. Ignacego Korwin-Milewskiego, m.in. Babie lato Chełmońskiego.
Gdy miał ostać przeniesiony do getta, chcąc zachować zapewne namiastkę dawnego świata, jako osobisty bagaż przeniósł ze przedmioty, które wydawały mu się szczególnie bliskie. Zabrał, między innymi, malowany na desce dębowej obraz de Grebbera, łatwy do transportowania, odporny na uszkodzenia.
Zabili nawet tych, którzy ratowali życie...
- Nie było w tym nic dziwnego. Profesora Raszeję nie raz już wzywano do getta na konsultacje medyczne i nigdy nie odmawiał pomocy - mówi prof. Jedlińska.
Gutnajer chorował na gruźlicę kości. W getcie mieszkał, wraz z dziesięciorgiem członków swojej rodziny, w domu przy ulicy Chłodnej 26. Gdy prof. Raszeja w asyście doktora Kazimierza Pollaka przystąpił do zabiegu, do mieszkania wtargnęli esesmani i wymordowali wszystkich tam obecnych. Wiadomość o zbrodni w mieszkaniu Gutnajera od razu obiegła całe getto.
Prawdopodobnie najście Niemców nie było aktem oficjalnego, odgórnie zaplanowanego terroru. Hitlerowscy funkcjonariusze nadzorujący getto wiedzieli który z jego mieszkańców jest zamożny i czym zajmował się przed wojną. Zapewne Gutnajer miał w getcie zasoby gotówki, kosztowności. Obraz Pietera de Grebbera również znajdował się w mieszkaniu, gdy hitlerowcy mordowali mieszkańców i lekarzy...
Trop łotewski
- Wielka akcja wysiedleńcza latem 1942 roku przygotowana był przez kilkunastu funkcjonariuszy SS, dowodzonych przez Sturmbahnführera Hermana Höflego, byłego szefa sztabu akcji Reinhardt, odpowiedzialnego za organizację transportów mieszkańców gett do obozów zagłady i "zabezpieczenie" rzeczy pomordowanych - wyjaśnia prof. Jedlińska.
Akcję wysiedlenia Żydów z getta przeprowadziło kilkunastu podwładnych Höflego, stacjonujący w Warszawie gestapowcy i esesmani, których zadaniem była organizacja akcji i nadzór. Bezpośrednimi wykonawcami byli natomiast Łotysze, Litwini i Ukraińcy z pomocniczych jednostek policyjnych. Obraz należący do Abe Gutnajera nie zabłąkał się przypadkiem na Łotwę...
Szczęśliwe zakończenie?
- W Europie Zachodniej prawo chroni posiadaczy kiedyś zrabowanych dzieł sztuki do czasu aż nie zostanie udowodnione im przed sądem, że weszli w ich posiadanie w złych intencjach - tłumaczy prof. Jedlińska.
W drodze żmudnych poszukiwań władze polskie dotarły do spadkobierców obrazu (W USA żyje wdowa po synu Abe Gutnajera, Ludwiku, który przeżył II wojnę światową). Zysk ze sprzedaży został podzielony między spadkobierców antykwariusza i nieznanego obywatela Łotwy. Cena dzieła, po ujawnieniu losu autora, została podniesiona do 800 tysięcy funtów...
Grabieże okupantów
Powojenne szacunki zrabowanych i wywiezionych przez niemieckiego okupanta z Polski dzieł sztuki – podane liczby dotyczą jedynie zbiorów udokumentowanych – wskazują na stratę ok. 2,8 tys. obrazów znamienitych europejskich szkół malarskich, 11 tys. obrazów, których autorami byli malarze polscy, 1,4 rzeźb, 15 mln. książek z różnego czasu, 57 tys. manuskryptów, 22 tys. starodruków, 25 tys. zabytkowych map, 300 tys. grafik, 50 tys. rękopisów muzealnych, 22 tysiące woluminów z bibliotek (1 tys. z bibliotek naukowych).
Zainteresowanych tematem dzieł sztuki i losami ich właścicieli odsyłamy do następujących publikacji:
1. Bołdok Sławomir, Antykwariaty artystyczne, salony i domy aukcyjne. Historia warszawskiego rynku sztuki w latach 1800-1950, Neriton, Warszawa.
2. Kalicki Włodzimierz, Świadek tylko czyta, w: "Gazeta Wyborcza. Duży Format", 21 kwietnia 2008, nr 15/774, s. 4-7
3. Łódź w Ilustracji, 24.01.1937, nr 4, s.2
4. Salon sztuki i antykwarnia Abe Gutnajera. Licytacja zbiorów ś.p. bar. Loewenfelda, Paryż-Chrzanów (Dwór), 1939 katalog.
5. Grabież i restytucja polskich dóbr kultury od czasów nowożytnych do współczesności, Przedmowa: Zbigniew Witek. Wydawnictwo: Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie (t. I-II, Kraków 2006).
6. Estreicher Karol, Straty kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939-1944 wraz z oryginalnymi dokumentami grabieży (Cultural Losses of Poland during the German occupation 1939-1944 with original documents of the looting), Kraków 2003.
7. Kudelski J. R., Tajemnice nazistowskiej grabieży polskich zbiorów sztuki, Warszawa 2004.
8. Lorentz Stanisław, Walka o dobra kultury. Warszawa 1939-1945, t. I-II, PIW, Warszawa 1970.
9. Nicols Lynn H., Grabież Europy. Lisy dzieł sztuki w Trzeciej Rzeszy i podczas II wojny światowej, Kraków 1997.
